Latem roku 1944 Armia Czerwona wyzwalała już południowo-wschodnią i środkową Europę. Na głównym warszawsko-berlińskim szlaku po osiągnięciu granic wschodnich Prus oraz rzek Narew i Wisła na ziemiach polskich skończyła się 19 sierpnia 1944 Białoruska Operacja. Tego samego dnia zakończyły się walki w ramach Operacji lwowsko-sandomierskiej. Na południu w tym samym czasie przebiegała Operacja jassko-kišiňovska, od sukcesu której zależał szybki postęp wojsk sowieckich z Rumunii do północno-wschodnich Węgier. Liczono na to, że dzięki temu będzie można dotrzeć do przełęczy Karpackiej od strony południowej.
Główny plan wojskowy, na który liczył sztab generalny oraz organizatorzy Słowackiego Powstania Narodowego zakładał, że dwie wschodnio-słowackie dywizje utrzymujące około 100 km frontu między jednostkami niemieckimi na terenach północno-wschodniej Słowacji, otworzą przesmyki Karpackie a armia polowa skoszarowana w środkowej Słowacji będzie tego terytorium bronić aż do przyjścia Armii Czerwonej. Z planem tym zgadzali się zarówno komuniści jak i rząd w Londynie. Nie zdążono go jednak omówić z dowódcami wojsk sowieckich. Przedstawicielom nielegalnej Słowackiej Rady Narodowej od początku powstania nie udawało się w rokowaniach z sowieckimi przedstawicielami politycznymi i wojskowymi osiągnąć konkretnego porozumienia. Przyczyną było zbyt późne powiadomienie strony radzieckiej. W wyniku przyspieszonej reakcji partyzantów powstanie wybuchło przed czasem, kiedy to ani partyzanckie ani radzieckie siły nie były na akcję zbrojną dostatecznie przygotowane. Sygnałem do rozpoczęcia powstania było wkroczenie niemieckich wojsk okupacyjnych na Słowację, które miało miejsce w godzinach przedpołudniowych 29. sierpnia 1944. Dla Operacji karpacko-dukielskiej decydujące znaczenie miał fakt, że 31. sierpnia niemieckie wojska rozpoczęły rozbrajanie jednostek armii wschodnio-słowackiej. Naruszyło to podstawowe założenia całego powstania.
Na początku września 1944 roku lewe skrzydło wojsk I. Frontu Ukraińskiego, które tworzyła 38. Armia generała K. Moskalenki oraz prawe skrzydło IV. Ukraińskiego Frontu, które tworzyła I. Armia Gwardii generała A. Grečki, znajdowało się u podnóża Karpat, mniej więcej na północny wschód od linii Krosno - Sanok. Wojska te zaledwie przed miesiącem ukończyły Operację lwowsko-sandomierską. Po rozpoczęciu walk na Słowacji na tyłach wojsk niemieckich, dowództwo wojsk sowieckich pozwoliło I. i IV. Frontowi Ukraińskiemu na udzielenie pomocy Słowackiemu Powstaniu Narodowemu. Miały przekroczyć Karpaty, wejść na terytorium Czechosłowacji i połączyć się z oddziałami powstańczymi. Na przygotowanie tej akcji otrzymano jedynie 4 dni. Kolejnym błędem było również to, że ilość żołnierzy w dywizjach 38. Armii oscylowała pomiędzy 4 500 a 5 000, co nie stanowiło nawet 2/3 ich pełnego składu. Co prawda Armia otrzymała obietnicę znacznego wsparcia zadeklarowaną przez dowódcę 1. Frontu Ukraińskiego, ale i to źródło pomocy zostało mocno nadwyrężone poprzednimi walkami. Wsparcia miała także udzielić 1. Czechosłowacka Armia, ale i ona jednak również nie była pełnowartościową jednostką.
Karpaty znajdowały się na terenie wyzwolonym przez Armię Czerwoną i były najmocniejszą linią niemieckiej obrony. Dowództwo radzieckie nie planowało walki o te tereny, licząc na to, że Niemcy sami je opuszczą, gdy radzieckie jednostki przenikną równinami Polski i Węgier dalej na zachód.
Północnego wschodu Słowacji broniła samodzielnie niemiecka grupa operacyjna generała Heinrici, którą tworzyły 1. Armia Pancerna i 1. Królewska Armia Węgierska. Obie znajdowały się w świetnie zaplanowanej linii obrony głębokiej na 50 km. Obrona skupiała się głównie na dolinach potoków, rzek i przełęczy, które były jedynymi miejscami możliwymi do pokonania dla rosyjskiego ciężkiego sprzętu bojowego Słaba komunikacja ograniczała dodatkowo możliwość szybkiego manewru. Niemcy podobnie wykorzystywali system ogniskowej obrony strategicznych szczytów. Charakter terenu oraz niesprzyjające warunki pogodowe dodatkowo ograniczały możliwość wsparcia lotniczego i ostrzału atakujących wojsk.
W najważniejszym kierunku głównego ataku Krosno - Dukla - Prešov uderzyć miała sowiecka 38. Armia, wsparta przez 25. Korpus Pancerny, 1. Zmechanizowany Korpus Gwardii oraz I. Czechosłowacki Korpus Armijny w ZSSR. Pomocnicze działania ofensywne w kierunku Sanok - Prešov miało przeprowadzić prawe skrzydło I Armii Gwardii. W planie operacyjnym zakładano, że pierwszą linię obrony w Przedgórzu Karpackim przełamią wojska 38. Armii. W drugiej kolejności 25. Pancerny, 1. Jeździecki oraz I. Czechosłowacki Korpus Armijny zapewnić miały zdobycie w ciągu 4 – 5 dni pasa Stará Ľubovňa - Prešov. 38. Armię miała jednocześnie wspierać część 2. Armii Lotniczej oraz 1. Gwardia 8. Armii lotniczej. Atak dwóch wschodnio-słowackich dywizji na tyły niemieckiej obrony zaplanowany był na 3 dzień. 38. Armia w tak krótkim czasie, jakim wyznaczyło jej dowództwo nie mogła jednak wypełnić zadań związanych z przygotowaniem wojsk i ich materialnym zaopatrzeniem przed planowaną operacją. Sam przebieg walk pokazał, że dowodzący źle ocenili zarówno możliwości armii jak i ukształtowanie terenu, na którym przyszło jej walczyć. Przed oddziałami sowieckimi wyznaczonymi do tej operacji rozciągała się trudna do pokonania naturalna przeszkoda o szerokości 350 km i długości 110 – 130 km, czyli Karpaty Wschodnie – góry pokryte gęstymi lasami oraz mające bardzo słabo rozwiniętą siecią komunikacyjną.
Jednak w ostatniej fazie przygotowań do operacji okazało się, że 38. Armia nie może liczyć na żadną pomoc ze strony słowackich dywizji, które utrzymywały przełęcze. Przeciwnie, sama będzie musiała spróbować wesprzeć powstańców znajdujących się kilkaset kilometrów w głębi niemieckiej obrony, która była dobrze rozplanowana na terenie nienadającym się do przeprowadzenia rozległej ofensywy, w tym wykorzystania czołgów. Przeprowadzenie ataku przez Karpaty, jako formy szybkiego bezpośredniego wojskowego wsparcia przez Armię Czerwoną Słowackiego dla Powstania Narodowego, było przede wszystkim decyzją polityczną.
Dnia 7. września 1944 Armia Czerwona na odcinku frontu utrzymywanego przez niemiecką 96. Dywizję podjęła w okolicach Sanoka pierwsze większe działania bojowe, których zamiarem było uzyskanie informacji o rozmieszczeniu wojsk niemieckich.
Następnego dnia, rano o 8:45 wojska 38. Armii wraz ze znacznym wsparciem lotnictwa ruszyły do ataku. Szybko pokonały pierwszą linię niemieckiej obrony, która znajdowała się w środkowej części terenu i charakteryzowała się największą siłą. Niestety nie udało im się zdobyć Krosna z marszu, wobec czego zmuszone były go ominąć. Naruszyło to plan całej operacji zapowiadając tym samym jej trudny przebieg. Rankiem 9. września Ivan Konev rozkazał wprowadzić do walki drugi oddział 38. Armii: I. Zmechanizowany Korpus Gwardii, 1. Czechosłowacki Korpus Armijny w ZSSR oraz 25. Korpus Pancerny. Wojska te na swoje pozycje wyjściowe przesuwały się w nocy. Jednak ich kolejne kroki nie były wystarczająco szybkie gdyż obrona niemieckich jednostek zdążyła w tym czasie poważnie się wzmocnić obsadzając wybudowaną wcześniej linię obronną głęboką na 6 - 12 kilometrów. Niemieckie dowództwo przesunęło w tym czasie do strefy walk dwie dywizje pancerne i dwie dywizje piechoty w liczbie około 12 500 mężczyzn, które sprowadzono z innych odcinków frontu, głównie z pozycji na przeciwko powstańców. Mimo tego, że były to jednostki silnie nadwyrężone wcześniejszymi walkami na tej linii obrony udało się Niemcom zatrzymać marsz jednostek sowieckich i czechosłowackich. 9. września miały miejsce ciężkie walki nieopodal wsi Wrocanka, Bóbrka oraz Machnówka, gdzie Niemcy wykonali kontratak przeciwko postępującym jednostkom czechosłowackim. W walkach poniesiono straty: 611 zabitych, zaginionych i rannych. Dzień ten stał się dla czechosłowackiego wojska jednym z najtragiczniejszych podczas całej wojny.
W tym samym czasie do ofensywy przeszło również prawe skrzydło I. Armii Gwardii, której również ze względu na silną niemiecką obronę nie udało się dostatecznie daleko przebić. Do 38. i 1. Armii Gwardii zostali dołączeni żołnierze 2. Czechosłowackiej Brygady Desantowej, którzy wspólnie z radzieckimi jednostkami pancernymi wygrały zacięte walki o wsie Puławy, Pielin, Dalany oraz Jędruskowce. Następnie 18. września na rozkaz dowódcy brygada zaczęła wycofywać się na tyły frontu, gdzie miała przygotować się do transportu Słowację by pomóc tam powstańcom. W związku z powolnym marszem wojsk atakujących do wsparcia operacji wybrano 4. Korpus Gwardii, 31. Korpus Pancerny, jak również inne mniejsze jednostki.
Po ciężkich kilkudniowych walkach radzieckim i czechosłowackim jednostkom udało się 20. września rozbić również drugą linię obrony i zająć miasto Dukla. I. Czechosłowacki Korpus Armijny od 10. września 1944 prowadził wyczerpujące walki o wzniesienie 534, dominantę obrony niemieckiej na północny-wschód od Dukli. 13. września Niemcy w sile dwóch batalionów podjęli 5 kontrataków w celu odzyskania utraconego poprzedniego dnia szczytu. Przez kolejne siedem dni wzgórze to przechodziło z rąk do rąk. Żołnierze stopniowo zaczęli tracić resztki sił. Ludvík Svoboda powiedział później, że ten, komu udało się przeżyć tę walkę z całą pewnością nigdy o niej nie zapomni. W tym czasie w atakujących jednostkach radzieckich odnotowano wielu zaginionych. Wielu rannych dostało się do niemieckiej niewoli. Większość z nich Niemcy rozstrzelali albo pozostawiliby wykrwawili się z odniesionych ran.
Od 13. września przez wyrwę w niemieckiej obronie do tyłów wroga zaczął się przybliżać I. Zmechanizowany Korpus Gwardii generała Baranova. Jego zadaniem było przedostanie się do Zborova i Bardejova, skąd miał w dalszej kolejności rozwijać działania ofensywne w kierunku Starej Ľubovňi. Niemieckie dowództwo jednak przeciwko postępującemu wojsku wystawiło 75. Dywizję Pieszą i 1. Dywizję Pancerną, którym udało się zamknąć powstałą lukę, co spowodowało otoczenie Korpusu Zmechanizowanego. Sowieckim jednostkom pancernym nie udało się podążyć za zmotoryzowaną Armią Gwardii, która dotarła na południowy wschód Przełęczy Dukielskiej. Otrzymały, więc nowe zadanie obsadzenia trasy komunikacyjnej łączącej przełęcz ze Svidníkiem i odcięcia w ten sposób Niemcom drogi odwrotu na południe. Jednak i to ze względu na silną obronę wroga, jak również brak amunicji nie powiodło się. Walki między otoczonym korpusem zmotoryzowanym a 357. Dywizją toczyły się jeszcze jakieś dwa tygodnie. Resztki rozbitego korpusu przyłączyły się do partyzantów.
W drugiej połowie września 1944 spośród atakujących oddziałów najbardziej do przodu posunęła się IV. Armia Gwardii. Do ataku były stopniowo włączane również pozostałe siły IV. Frontu Ukraińskiego, które rozpoczęły operację wschodnio-karpacką. 20. września 1944 I. Armia Gwardii przekroczyła główny grzebień karpacki, wypchnęła oddziały niemieckiej 96. Dywizji i przez Przełęcz Łupkowską wkroczyła na terytorium Czechosłowacji. 21. września 1944 wyzwolono pierwszą słowacką wieś, Kalinov. Jednak nie udało się jeszcze wtedy zdecydowanie zająć niemieckich pozycji. Pod koniec września trudne walki trwały również na pozycji 38. Armii, kiedy to czechosłowackie jednostki próbowały przedostać się do granicy państwa. Czechosłowacki Korpus Armii 21. września wygrał bitwę o masyw Hyrovej Góry, która była ostatnią przeszkodą w dostępie do czechosłowackiej granicy. Atakująca piechota najpierw obsadziła przyległy zwał wzgórza, a następnie zorganizowała obronę, odpierając niemieckie ataki aż do nocy. Następnego dnia rankiem żołnierzom udało się przeprowadzić atak na szczyt wzgórza. Podczas walki niezwykle ważną rolę odegrały również czołgi Richarda Tesaříka, który został ranny w walce. W wyniku niesłabnącej obrony niemieckich oddziałów walki trwały jednak jeszcze kilka dni na północ od duklańskiej drogi, przy osadzie Zyndranowa oraz w okolicy przełęczy, gdzie broniła się niemiecka 75. Dywizja. Niemcy w tym samym czasie wymienili silnie wymęczone jednostki 1. Dywizji pancernej jednostkami 1. Dywizji Górskiej, która miała w nadchodzącym czasie większe szanse na prowadzenie walk w trudnym terenie. Była to jednostka sprowadzona z frontu zachodniego. Aby jak najszybciej umożliwić wejście do Czechosłowacji, radzieckie dowództwo zdecydowało się sprowadzić z walk pod Hyrową Górą 1. Czechosłowacki Korpus Armijny i przeniosło go w okolice granicy. W kolejnych dniach w celu zdobycia granicy korpus czechosłowacki podjął się kilku zakończonych sukcesem ataków. Szczególnie ciężkie walki toczyły się o bezimienne wzniesienie na południowy wschód od osady Barwinek. 30. września korpus stracił tam swoje 7 ostatnich czołgów (dwa z nich udało się jednak w późniejszym czasie ściągnąć i naprawić). Mimo niepowodzeń w kolejnych dniach udało się 4 października 1944 części jednostek 67. Korpusu strzeleckiego z pomocą lotnictwa przebić niemiecką linię na południe od Przełęczy Dukielskiej i przedostać się na terytorium Czechosłowacji. Czechosłowacki Korpus Armijny podążył za nimi, przekroczył Przełęcz Dukielską i jeszcze tego samego dnia po walkach wyzwolił Vyšný Komárnik. Niemieckie jednostki zatrzymały się jednak na kolejnej linii obrony ok. 6 km na południe od przełęczy, opierając swoją obronę na wzgórzach Javira i Obšar. Kolejne ataki na tę linię obrony zostały przez Niemców, po skróceniu linii, skutecznie odparte.
Dlatego też dowództwo 38. Armii zdecydowało przenieść miejsce uderzenia na południowy wschód od przełęczy, w kierunku drogi Kapišová - Svidník. Tędy jednostki 67. Korpusu Strzeleckiego wsparte przez czołgi próbowały dostać się na główną trasę wiodącą w stronę Przełęczy Dukielskiej. Pierwsze ataki 1. Czechosłowackiego Korpusu Armijnego, 12. Pancernej Brygady Gwardii oraz 305. Dywizji Strzeleckiej dopadły jednostki niemieckiej 75. i 357. Dywizji pomiędzy Krajną Bystrą a Nižną Pisaną. Właśnie tu w dolinie potoku Kapišovka między wsiami Nižná Pisaná a Kapišová w okresie od 21. do 27. października 1944 odegrały się najbardziej zacięte walki podczas całej operacji. 22. października w północnej części Nižnej Pisanej rozpętały się walki uliczne, Niemcy stracili prawie cały 357. Batalion Strzelecki, którego siła została zredukowana do 15 mężczyzn zdolnych do walki. Radzieckie i czechosłowackie jednostki przez następny tydzień przesuwały się przez przełęcz ponosząc jednak wysokie straty zadawane przez umieszczone po obu stronach doliny niemieckie jednostki przeciwpancerne. 27. października radzieckie jednostki 17. Plutonu Strzeleckiego z pomocą czołgów zdobyły Kapišovą. Jednak kontratak niemiecki, który po tym nastąpił zakończył się utratą prawie całego wyposażenia technicznego obu stron oraz przerwaniem walk. Niemiecka 357. Dywizja została z powodu znacznych strat wymieniona przez 168. Dywizję. Obie strony w krwawych walkach prowadzonych podczas niesprzyjającej jesiennej pogody, mającej znaczący wpływ na całą operację, poniosły dotkliwe straty. Dolinę Kapišovki bardzo szybko nazwano „Doliną Śmierci“. Radzieckim jednostkom nie udało się podczas tych walk odnieść zdecydowanych sukcesów i zdobyć Svidníka.
Właśnie w tym czasie niemieckim wojskom udało się stłumić wojska powstańcze w środowej Słowacji, dlatego też dowództwo 1. Frontu Ukraińskiego zdecydowało przerwać Operację karpacko-dukielską. Lokalne walki prowadził jeszcze przez kilka kolejnych dni 1. Czechosłowacki Korpus Armijny razem z 67. Korpusem Strzeleckim. Większość pozostałych jednostek radzieckich biorących udział w operacji 28. października 1944 przeszła do obrony tymczasowej. Kontynuowano też walki w okolicy Michalovic.
Przejście górzystym terenem Słowacji zajęło wojskom czechosłowackim, rumuńskim a głównie radzieckim, czas aż do kwietnia 1945. Walki wyzwoleńcze osiągnęły punkt kulminacyjny podczas Operacji wschodnio-karpackiej.
Operacja karpacko-dukielska zdecydowanie nie była sukcesem. Rozwinęła się w skrajnie niesprzyjających warunkach i w znacznym stopniu była roztrwonieniem ludzkich i materialnych sił ZSSR. Od początku nie miała wielkich szans na powodzenie. Była bardziej gestem politycznym świadczącym o poparciu Czechosłowacji przez Związek Radziecki. Zaangażowała jednak znaczną ilość wojsk, które Niemcy mogli skierować przeciwko powstańcom, przez co była chyba największą wojskową pomocą, jaką okazano powstaniu. Niemieckie dowództwo oprócz tego wykorzystało 12 z 20 dywizji na linii 38. Armii, które miały być jednak skupione przeciwko 1. Frontowi Ukraińskiemu. Oznaczało to, że w walkach podczas Operacji karpacko-dukielkiej wzięło udział 60% wszystkich niemieckich sił usytuowanych na linii 1. Frontu Ukraińskiego. Walki nie pozwoliły również niemieckiemu dowództwu na zrobienie tymczasowej przerwy w operacjach na linii warszwsko-berlińskiej na przesunięcie części sił do Rumunii, ewentualnie na wschodnie Węgry, gdzie zaatakował 2. i 3. Front Ukraiński. W związku z tym w wyniku walk w Karpatach Niemcy nie mieli na południu dostatecznych sił. Ataki radzieckich i czechosłowackich wojsk były niewiarygodne. Zepchnęły wroga na głębokość Wschodnich Karpat i zadały mu znaczne straty w ludziach (według danych radzieckich: ponad 52 000 zabitych, rannych i zaginionych), jak również w sprzęcie i broni (800 dział, do 185 czołgów). Straty Armii Czerwonej i Czechosłowackiego Korpusu Armijnego były jednak równie znaczne, zginęło 19 000 żołnierzy radzieckich i 1800 członków 1. Czechosłowackiego Korpusu Armijnego. Łącznie atakujące wojska miały ponad 88 000 rannych.
ŹRÓDŁO: wikipedia.sk